Sledeće nedelje će proći 80 godina od kada se 6. aprila 1941. zbog vojnog puča i odricanja od Trojnog pakta bez objave rata zacrnelo nebo nad Beogradom, a Kraljevina Jugoslavija ušla u kratkorajan Aprilski rat. Zapravo, pravo je pitanje, zbog čega je sve munjevitom brzinom pošlo naopako, odnosno da li je vojna sila koja je u tom momentu mogla da mobiliše oko 1 200 000 ljudi imala ma kakve šanse u odbrani graničnog fronta dugog skoro 3000 kilometara kako je predviđao ratni plan R-41?
Istiniti scenario počinje s likom vazduholovaca, vođe pučista od 27. marta 1941. godine, armijskog generala Dušana Simovića. Načelnik glavnog generalštaba, u tom momentu i predsednik vlade Kraljevine Jugoslavije baš za taj dan zakazao je svadbu ćerke, iako je u tandemu sa vazduhoplovnim brigadnim generalom Borivojem Mirkovićem dobro znao šta sledi.
Jasno, Hitler Jugoslaviji nije mogao da oprosti puč, kao ni zbacivanje princa Pavla Karađorđevića i vlade Cvetković-Маček koja je između čekića i nakovnja bila prisiljena na potpisivanje pakta, na dan 25. marta 1941. u zamku Belvedere. Kako je i koliko dugo princ Pavle Karađorđević pregovarao sa Nemačkom, skrivajući se iza svoje vlade, najbolje govore reči samog Adolfa Hitlera:”Klizav je kao jegulja”…
ZANEMARIVANJE OBAVEŠTAJNIH PODATAKA
Depeša pukovnika Vladimira Vauhnika, vojnog atašea u Berlinu koji se infiltrirao u Abver blagovremeno je dala do znanja šta se sprema. Ambasador Jugoslavije, potonji nobelovac Ivo Andrić, zajedno s Vauhnikom u noći između 1. i 2. aprila, saznavši za sadržaj Hitlerove “Direktive 25”, poslao je šifrovanu poruku u Beograd. Ona je glasila: “Napad na Jugoslaviju konačno je određen za 6. april. Opkoljavajući napadi iz Bugarske sa istoka i Mađarske sa severa. Neka Bog spase Jugoslaviju!”
Epilog znate, ali je dobro reći da je u isto vreme peta kolona funkcionisala punom parom. Primer je prelet kapetana Vladimira Krena, potonjeg jastreba NDH koji je Nemcima prosledio podatke o ratnom rasporedu jugoslovenskog vazduhoplovstva neposredno pred napad.
KO BRANI SVE, NE BRANI NIŠTA
Politika, umesto vojne realnosti diktirala je operativne pretpostavke ratnog plana R-41. Najpogubnija od svih odnosila se na ideju integralne odbrane cele državne teritorije. U generalštabu JKV izgleda su zaboravili na maksimu Fridriha Velikog – Ko brani sve, ne brani ništa!
Uz to, JKV je nominalno baštinila tradiciju srpske vojske, ali se od nje doktrinarno potpuno razlikovala. Dok je prva u doba Balkanskih i Velikog rata forsirala pokretno ratovanje, odobravajući inicijativi nižih starešina, JKV se odlučila za francuski model defanzivnog rata koji su Nemci blickrig strategijom učinili zastarelom.
Napominjemo da je ratna ptetpostavka generalštaba JKV po ratnom planu R-41 predviđala odlučan prodor jugoslovenskih snaga ka Bugarskoj, te forsiranje na frontu prema Albaniji radi izlaska na Jadran. Tako bi se obezbedili bokovi armijama u povlačenju, a zatim stvorili uslovi za organizovano odstupanje prema Solunu radi formiranja “novog Solunskog fronta”.
Nemci su međutim u osnovnim crtama znali šta Jugoslavija sprema, bududući da su tajne prepiske između kraljevine i Pariza zarobljene prilikom sloma Francuske armije 1940.
KOPNENA VOJSKA POSEJANA OD ĐEVĐELIJE DO SEŽANE
Jedinice koje su formirale ukupno sedam armija, popunjene su između 70, do 90 procenata u odnosu na formaciju predviđenu planom R-41. Moral trupa bio nizak između ostalog i zbog toga što je JKV počev decembra 1939. godine bila pod delimičnom mobilizacijom. Od tada, pa do početka Aprilskog rata neprekidno je pod oružjem bilo 350.000 do 700.000 ljudi umornih od čekanja da se nešto desi.
Prva grupa armija dejstvovala je pod komandom generala Milorada Petrovića Lorda, sa zadatkom odbrane južnih delova Srbije. General Milutin Nedić, brat Milana Nedića komandovao je Drugom armijom na severozapadu. Načelnik operativnog štaba bio je pukovnik Dragoljub Draža Mihajlović koji se kao što je poznato nije predao nakon kapitulacije, već nastavio rat sa brzim odredom formiranim od ostataka razbijene armije, što je između ostalog i bila jedna od pretpostavki ratnog plana R-41.
Već pomenuti Milan Nedić, branio je sa Trećom armijom Srbiju od prodora iz Bugarske, što se ispostavilo kao glavno vojište Hitlerovog blickrig napada.
Nadalje, general Petar Nedeljković komandovao je Četvrtom armijom. On je trebalo da u slučaju propasti glavnog fronta oformi gerilske jedinice. Ovaj podatak treba izdvojiti iz konteksta takozvanih četničkih jedinica, koje su od 10. jula 1940. koriste naziv ”jurišne”, da bi im 1. aprila 1941. ponovo bio vraćen stari naziv i izvršena delimična reorganizacija.
Peta armija, pod komandom Vladimira Čukavca imala je zadatak da pomaže Četvroj armiji, dok se Šesta armija generala Dimitrija Živkovića nalazila na severozapadu. Na kraju, valja reći da je Sedma armija kraljevske vojske nalazila na severu, očekujući razvoj situacije na graničnom bojištu prema Mađarskoj.
VAZDUHOPLOVSTVO SE DOKAZALO
Prilikom izrade ratnog plana „R-41“, ratni zadaci određeni su u skladu sa brojem aviona koji su bili predviđeni planom modernizacije. Broj lovačkih aviona je umesto postojećih 142, trebalo da bude 558, dok je broj bombardera umesto 147 trebalo da iznosi 590. Na dan 30. marta izdato naređenje za opšte aktiviranje.
Reprezentativan primer je Šesti lovački puk koji je bio naoružan sa 37 aviona Meseršmit Me-109E (e-oznaka za izvozni model). U arsenalu se našlo i šest modernih lovaca Rogožarski, Ikarus IK-3, kojima se s punim pravom ponosila domaća avio industrija. Ova jedinica prva je dočekala udar Četvrte vazduhoplovne flote Aleksandra Lera na prestonicu. Piloti su u toku odbrane Beograda 6. i 7. aprila 1941. godine prema podacima u knjizi potpukovnika Kostića “Plamen nad Beogradom”, oborili 42 nemačka aviona, a za još 19 se to ne može tačno tvrditi.
Bombarderska avijacija je imala Dorniere Do-17, Bristol Blenhajme, Savoja Marketi SM 79, što će poznavaocima vazduhoplovnog perioda biti dovoljno da opravda zaključak – imali smo moderne avione spoobne da uzvrate zavojevaču.
Komandant Osmog puka Stanko Diklić je u skladu sa planom R-41, 6. aprila 1941. naredio da dva Blenhama polete sa aerodroma Rovine, a za pratnju im je određen par lovca tipa Hariken. O tom dejstvu, na suđenju u Beogradu 1947. godine nemački feldmaršal Aleksandar Ler je izjavio je: “Napadi jugoslovenske avijacije na Grac, Bruk na Muri, Bruk na Lajti i Mistelbah, u grupama od dva do tri dvomotorna aviona, značajno su usporili naše aktivnosti, iako su štete i gubici bili mali.”
MORNARICA IZMEĐU KAPITULANSTVA I SPARTANSKOG HEROJSTVA
Za neke od pomoraca, predaja nije bila opcija. Nekoliko sati od potpisivanja kapitulacije, 17. aprila 1941, mornarički poručnici Milan Spasić i Sergej Mašera u Boki kotorskoj aktivirali su eksploziv na bojnom brodu „Zagreb” i zajedno s njim potonuli u Jadran, otisnuvši se tako u legendu.
Kao svetao primer ističe se dejstvo rečnog monitora “Drava” kojim je komandovao poručnik bojnog broda, Aleksandar Berić. Ovaj brod danima je obarao neprijateljske avione, manevrisao i pomagao povlačenje pešadije, sve dok 12. aprila nije potonuo kod Čelareva. Komandant je pre potonuća raspustio preživelu posadu, da bi zatim sam ostao na komandnom mostu, pozdravljajući ratnu zastavu do potonuća “Drave”.
KOPNENE OPERACIJE SILA OSOVINE
U napadu su učestvovale 52 nemačke, italijanske i mađarske divizije, ukupne snage oko 860.000 vojnika, koncentrisanim za udar iz dva glavna pravca.
– Iz Austrije i Mađarske napadala je Nemačka Druga armija general-pukovnika Maksimilijana fon Vajksa koja je imala zadatak da nastupi prema Zagrebu, a odatle prodre prema Sarajevu. Jedna udarna oklopna grupa iz Mađarske određena je da se probije ka Beogradu.
– Glavni udar došao je iz Bugarske. Odatle je nemačkoj Dvanaestoj armiji feldmaršala Vilhelma Lista naređeno da probije makedonski front, napreduje prema Nišu i napadne Beograd iz pravca juga.
Napad na graničnom frontu od Krive Palanke do planine Belasice izvršen je na trupe Treće armije pod komandom generala Milana Nedića. Već u prva dva dana rata, nemačke snage rešile su glavni operacijski zadatak, odnosno presekle moravsko-vardarsku dolinu i time odsekle JKV od saveznika.
Sa severozapada napad je izvršen iz rejona Klagenfurta, Graca i Nađ Kanjiže, gde se vršila koncentracija jedinica Druge armije zajedno sa 11. Divizijom general-pukovnika Maksimilijana fon Vajksa.
Učešće Italijanske Druge armije generala Ambrozija ne treba zanemariti. Ova formacija prodirala je iz Istre i slovenačkog primorja, dok je Deveta armija pod komandom generala Kavalera, napala iz Albanije jedinice Milana Nedića.
BEZ STABILIZACIJE FRONTA KAPITULACIJA JE NEIZBEŽNA
Očajnička naredba generala Dušana Simovića od 10. aprila za povlačenje na liniju Bojana-Metohija-Kosovo-Kopaonik-Kragujevac-Beograd-Sava-Una po raspadu frontova bila je čista fikcija. Zato je iste večeri naređeno da se vojska s Nemcima bori bez obzira gde na njih nabasa.
Beograd pada 13. aprila, kada su Nemci umarširali u prestonicu, a zatim ispred Skupštine Jugoslavije organizovali defile trupa. Vest o tom dođađaju general Dušan Simović prima na Palama, da bi zatim od generala Dila dobio pismo u kom stoji da Englezi nisu u mogućnosti da organizuju evakuaciju jugoslovenske vojske preko Boke kotorske.
Kralj i vlada su sa nikšićkog aerodroma emigrirali u Grčku, a zatim u Jerusalim i Egipat između 14. i 16. aprila. Slom je bio neminovan, pa su opunomoćenici vrhovne komande, bivši ministar spoljnih poslova Aleksandar Cincar-Marković i general Radivoje Janković 17. aprila 1941. u zgradi čehoslovačkog poslanstva u Beogradu potpisali akt o kapitulaciji oružanih snaga. Treći rajh je nametnuo bezuslovnu, potpuno, neograničenu kapitulaciju, a JKV, tačnije oko 350.000 vojnika rat je okončalo zarobljeništvom.